سیر روزنامه و روزنامه نگاری در افغانستان

سیر روزنامه و روزنامه نگاری در افغانستان 

تاریخ تولد روزنامه در افغانستان با تاریخ تجدد در این کشور همزمان است. 
سرآغاز تجدد و نوگرایی در افغانستان به دوران حکومت امیر شیرعلی خان در سال 1863 میلادی باز می گردد و گفته می شود که تا قبل از این تاریخ ، تجدد طلبی باید و شایدی در کشور وجود نداشته است. 
درست در همین دوره است که نخستین نشریه‌ی رسمی تاریخ افغانستان به مرحله‌ی انتشار رسید و به عنوان نقطه‌ی آغاز تاریخ روزنامه نگاری در افغانستان مورد توجه مورخان قرار گرفت.

این جریده که در سال 1875 میلادی برابر با سال 1253 شمسی خورشیدی تحت عنوان" شمس النهار" منتشر شد مسئولیت آن را میرزا عبدالعلی خان ( رئیس نخستین مطبعه‌ی لیتوگرافی در افغانستان) بر عهده داشت. شمس النهار در شانزده صفحه و ظاهرا در ماه دو یا سه مرتبه منتشر می گردید و مقالات آن عمدتا توسط یکی از رجال فرهنگی آن روزگار افغانستان به نام عبدالقادر پیشاوری نگاشته می شده که این فرد منشی امیر شیرعلی خان نیز بوده است. علاوه بر عبدالقادر پیشاوری چند مترجم نیز در هیات تحریریه‌ی این نشریه حضور داشتند که به ترجمه‌ی اخبار و متون خارجی می پرداختند و ظاهرا این مترجمان، اولین پیشگامان تاریخ ترجمه در افغانستان محسوب می شوند.

امیر شیرعلی خان تا جایی که برایش مقدوربود از شمس النهار حمایت کرد ، لکن بعد از مدتی در گذشت و پسرش محمد یعقوب به جایش نشست و چندان هم دوام نیاورد و انگلیسی ها هم با حمایت از امیر عبدالرحمن خان او را به مسند نشاندند و شمس النهار هم دیگر منتشر نشد. روی کار شدن عبدالرحمن خان در آن برهه از تاریخ افغانستان همه‌ی برنامه های نوگرایانه ای که امیر شیرعلی خان آغاز کرده بود را متوقف کرد و دورانی از خفقان و تصفیه های قومی و نژادی در کشور آغاز شد که آثار منفی بسیاری را از خود در تاریخ افغانستان برجای گذاشت.

امیر عبدالرحمان خان در اکتبر سال 1901 میلادی درگذشت و ولیعهد او امیر حبیب الله خان در کابل به قدرت رسید، لکن حبیب الله خان برخلاف پدرش چندان به فرهنگ و نوآوری بی توجه نبود. حبیب الله خان در آوان حکومت خود مسافرتی به هند داشت و در آن جا تحت تاثیر پیشرفت های آن سرزمین قرار گرفت و به تجدد و نوگرایی گرایش پیدا کرد و به محض بازگشت از هند اولین لیسه ( دبیرستان) مدرن افغانستان را تاسیس کرد و آن را حبیبیه نام نهاد. مدرسه ای که در سال های بعد محصلان شاغل در آن به نخستین منادیان مشروطیت و اصلاح طلبی در افغانستان تبدیل شدند.

مورخان ، دوران حکومت حبیب الله خان را دوران شکل گیری مطبوعات نوین در افغانستان نام گذاری کرده اند و دلیل اصلی این نامگذاری را می توان در انتشار نخستین نشریه‌ی مدرن و نوین تاریخ افغانستان یعنی " سراج الاخبار" عنوان کرد. 
سراج الاخبار در دوران حبیب الله خان در دو مرحله منتشر شد. در مرحله‌ی اول که نشر آن در سال 1284 شمسی بود، فقط به یک شماره محدود ماند و مسئولیت آن را عبدالرئوف قندهاری بر عهده داشت.

مرحله‌ی دوم انتشار سراج الاخبار شش سال بعد در تاریخ 12 میزان ( مهر) 1290 شمسی منتشر شد که مسئولیت آن را محمود طرزی برعهده داشت . سراج الاخبار در هر پانزده روز یک بار منتشر می شد ونقش مهمی در شکل گیری تجدد در افغانستان آن دوره دارد. محمود طرزی درسراج الاخبار برای اولین بار اندیشه های نوین تجدد طلبانه را منتشر کرد و برای نخستین بار در این دوره شیوه های نوین ادبی، رمان و رمان نویسی در کشور در سراج الاخبار منعکس شد. حتی برای این کار، طرزی خود چند رمان از ژول ورن نویسنده‌ی نامدار فرانسوی را به زبان فارسی دری افغانستانی ترجمه کرد . سراج الاخبار در آن دوره تنها رسانه ای بود که اخبار جنگ جهانی را در افغانستان منتشر می کرد و بسیاری از اصطلاحات سیاسی و فرهنگی جدید نیز توسط سراج الاخبار وارد جامعه شدند.

از این رو محمود طرزی را پیشاهنگ ادبیات نوین و پدر ژورنالیسم افغانستان لقب داده اند. البته سوای از طرزی نویسندگان دیگری نیز در سراج الاخبار قلم می زدند که از جمله‌ی آن ها می توان به عبدالهادی داوودی، عبدالرحمن لودین، عبدالغنی مستغنی و ... اشاره کرد که در واقع از نسل اول روزنامه نگاران معاصر افغانستان به شمار می روند. 
از منظر محتوایی سراج الاخبار یکی از رسانه هایی بود که افکار ملی گرایانه را با اندیشه های پان اسلامیستی منعکس می کرد و از گرایشاتی ضد انگلیسی برخوردار بود که البته این امر ناشی از تاثیراتی بود که طرزی از آراء و اندیشه های سید جمال الدین اسد آبادی گرفته بود چرا که وی مدت زمانی را در استانبول در محضر سید گذرانده بود و در واقع این مسئله را می توان به عنوان بازتاب اندیشه های سید جمال الدین در افغانستان مطرح کرد.

در واقع ضدیت با انگلیس باعث شد که انگلیسی ها حبیب الله خان را تحت فشار گرفته و در نهایت حبیب الله خان دستور توقف انتشار سراج الاخبار را صادر کرد و انتشارنشریه بعد از هشت سال فعالیت ممنوع اعلام شد. 
هر چند سراج الاخبار توقیف شد لکن این نشریه به یکی از مراکز ترویج مشروطه خواهی در افغانستان تبدیل شده بود و در شکل گیری جنبش مشروطیت دوم و استرداد استقلال افغانستان از انگلستان تاثیری به سزا و غیر قابل انکاری داشت. 
امیر حبیب الله خان در سال 1919 میلادی در جلال آباد به قتل رسید و فرزند سومش امان الله خان پس از مدتی به قدرت رسید. امان الله خان از جمله‌ی معدود درباریان مشروطه خواه به شمار می رفت که در سایه‌ی ارتباط با اشخاصی مانند طرزی و دیگر مشروطه خواهان به مشروطه خواهی و تجددگرایی متمایل شده بود.

روی کار آمدن امان الله در تاریخ تجدد و اصلاح طلبی افغانستان یک نقطه‌ی عطف به شمار می رود و روزنامه نگاری در افغانستان در این دوره بیش از پیش مورد توجه قرار گرفت. کسانی مانند محمود طرزی در حکومت امانی تقرب یافتند و طرزی چند سال به عنوان وزیر خارجه‌ی افغانستان مشغول به خدمت بود.

تلاش های محمود طرزی نتایج بسیاری را در پی داشت و بعد از سراج الاخبار نشریات جدیدی به وجود آمدند که از جمله‌ی آن ها می توان به ارشاد النسوان ( اولین مجله‌ی زنان افغانستان در دوران معاصر) اشاره کرد. نشریه ای که زیر نظر ملکه ثریا همسر امان الله خان منتشر می شد و مسئولیت آن را اسماء رسمیه همسر محمود طرزی و سردبیری آن را روح افزاء ( دخترمحمد زمان خان خازن الملک ) بر عهده داشتند. محتوای این نشریه را مطالبی در مورد اخبار زنان، هنرهای خانه داری،‌ آشپزی، خیاطی،آداب معاشرت برای زنان و... تشکیل می دادند و در واقع اولین رسانه‌ی مخصوص زنان در تاریخ افغانستان به شمار می رود.

از دیگر نشریات دوران امان الله خان می توان به: 
1- سراج الاطفال ( اولین نشریه‌ی کودکان افغانستان) که به طور ضمیمه در کنار سراج الاخبار منتشر می شد. 
2- امان افغان ( با مسئولیت عبدالهادی داوودی)
3- ستاره‌ی افغان ( با مدیریت میر غلام محمد غبار مورخ معروف)
4- پشتون ژغ ( نشریه ای به زبان پشتو با مدیریت فیض محمد ناصری)
5- انیس ( با مدیریت مرحوم محی الدین انیس در سال 1306 شمسی ) 
6- اردو( نشریه‌ی مسائل نظامی با مدیریت عبدالطیف خان غند مشر) 
7- اتحاد بغلان (به سال 1301 در بغلان و به دوزبان فارسی و پشتو منتشر می شد)
8- بدر (به سال1299 شمسی در مزار شریف به دو زبان فارسی و پشتو منتشر می شد)

غیر از نشریات فوق که در کابل منتشر می شدند نشریاتی دیگری نیز بودند که در دیگر ولایات منتشر می شدند که از جمله‌ی آن ها می توان به اتفاق اسلام با مدیریت مرحوم صلاح الدین سلجوقی که در هرات منتشر می شد و یا نشریات دیگری مانند اتحاد مشرقی که برهان الدین خشککی آن را در ننگرهار منشتر می کرد و یا طلوع افغان که در قندهار توسط عبدالعزیز خان و پوهاند عبدالحی حبیبی منتشر می شد.

در دوران امان الله خان نخستین نظام نامه‌ی مطبوعات افغانستان به وجود آمد و در قانون اساسی بندهایی نیز به مسئله‌ی مطبوعات اختصاص یافت که از جمله‌ی آن ها می توان به بند یازدهم قانون اساسی اشاره کرد که این بند حق انتشار نشریه را در افغانستان به دولت افغانستان و اتباع آن محدود می کند و به دولت افغانستان این اجازه را می دهد که نشریات خارجی که به افغانستان وارد می شوند را تنظیم و یا سانسور نماید.

از دیگر اقدامات امان الله خان در راستای سامان دهی اوضاع مطبوعات کشور را می توان در تاسیس ریاست مستقل مطبوعات مشاهده کرد که ریاست آن را صلاح الدین سلجوقی بر عهده داشت که این ریاست بعدها در سال 1343 شمسی در دوران محمد ظاهر شاه به وزارت مطبوعات تبدیل شد. در همین سال قانون مطبوعات افغانستان به تصویب مجلس شورای ملی افغانستان رسید.

در سال 1346 که کابینه‌ی جدید در سلطنت محمد ظاهر شاه تشکیل شد، فضای بازتری برای مطبوعات کشور به وجود آمد که به افزایش تعداد و تیراژ مطبوعات در کشور منجر شد و دراین برهه نشریات جدیدی مانند هیواد (1338 شمسی به زبان پشتون، کابل تایمز (1341 شمسی به زبان انگلیسی ) و...به عنوان نشریات معتبری که تاکنون مشغول به فعالیت هستند ، متعلق به همین دوره می باشند.

از این سال به بعد تا سالی که کشور توسط نیروهای چپ گرای وابسته به شوروی قبضه شد تحول به خصوص دیگری در عرصه‌ی مطبوعات روی نداد و درسال 1357 که کودتای هفت ثور در کابل رخ داد نظام مطبوعاتی کشور هم به شدت تغییر پیدا کرد و بسیاری از نشریات توقیف شدند وتنها نشریاتی اجازه‌ی انتشار در کشور را یافتند که فقط و فقط اندیشه ها و آرمان های حزب دموکراتیک خلق را منعکس می کردند.

از مهم ترین نشریاتی که در این دوره در کشور منتشر می شد می توان به نشریات ذیل اشاره کرد: 
دثور انقلاب ، پیام ، حقیقت سرباز ، حقیقت انقلاب ، و...

البته دوران ریاست دکتر نجیب الله را باید از دیگر دوره های تسلط چپ گرایان در افغانستان مستثنی کرد، چرا که در این دوره بر اثر اتخاذ سیاست های تنش زدایانه تا حد زیادی قوانین حاکم بر مطبوعات نیز در کشور تغییر کرد. از جمله مهم ترین نشریات دوران دکتر نجیب الله عبارت بودند از: 
1- اخبار هفته ( با مدیریت ظاهر طنین )
2- سباوون ( با مدیریت ظاهر طنین)
3- شوخک ( مجله‌ی طنز و با مدیریت مرحوم عبدالعزیز مختار معروف به ماما شوخک)
4- آزادی ( با مدیریت غلام سخی غیرت) و...

البته این دوران از یک سو برای افغانستان از منظر تاریخ مطبوعاتی دوران ارزشمندی به شمار می رود چرا که در این سال ها تا سال پیروزی مجاهدین ، گروه های جهادی با انتشار صد ها نشریه‌ با تیراژهای کم وزیاد تجربیات جدیدی را برای آینده‌ی روزنامه نگاری در افغانستان به وجود آوردند که در نوع خود می تواند برای شناخت تحولات افغانستان آن دوران ارزشمند باشد. 
با پیروزی مجاهدین در کابل روزنامه و روزنامه نگاری تا حد زیادی از رونق سابق افتاد ولی با تمام این ها چند روزنامه به نام های کابل، بالاحصار، صبح امید، شهر و ... نیز به طور مداوم منتشر می شدند.( البته انتشار نشریات جهادی و احزاب جهادی مختلف در این دوره کماکان ادامه داشت)

با آغاز جنگ های داخلی در افغانستان روزنامه و روزنامه نگاری در افغانستان افول کرد و متعاقبا بسیاری از نویسندگان و اصحاب قلم از کشور خارج شده وتعدادزیادی از تشکل های مطبوعاتی فعال در کشور نیز منحل شدند و بسیاری از دستاوردهای تاریخ روزنامه نگاری در کشور عملا از میان رفتند.

با تسلط طالبان در افغانستان رسانه های افغانستان دچار یک رکود بی سابقه شدند. رسانه هایی مانند تلویزیون که به طور کامل مورد بی توجهی قرار گرفتند و تنها یک رادیو در افغانستان برنامه پخش می کرد که اصطلا حا صدای شریعت نامیده می شد که فقط چند ساعت برنامه بیشتر در روز نداشت و مهم ترین تریبون تبلیغاتی طالبان به شمار می رفت. نشریه‌ی رسمی طالبان شریعت نام داشت که به صورت هفته نامه در کشور منتشر می شد و در مناطق تحت نفوذ طالبان توزیع می گردید. 
برخی دیگر از نشریات قدیمی کابل نیز در کابل به فعالیت خود ادامه می دادند لکن به طور کلی مواضع و دیدگاه امارت اسلامی افغانستان را منعکس می کردند. از جمله‌ی این نشریات می توان به نشریات هیواد و انیس در کابل و اتفاق اسلام در هرات اشاره کرد.

اما در سال های اخیربعد از فروپاشی طالبان مهم ترین دوران روزنامه نگاری افغانستان در تاریخ معاصر کشور به وجود آمده است که درسایه‌ی استقرار یک حکومت مرکزی و یک نظام سیاسی شبه دموکراتیک در افغانستان شاهد ظهور ده ها جریان مطبوعاتی با گرایش های مختلف در سراسر کشور هستیم. سوای از شبکه های تلویزیونی که از ناحیه‌ی دولت حمایت می شوند در حدود پانزده شبکه‌ی تلویزیونی خصوصی و کابلی نیز در مناطق مختلف کشور فعال شده اند که ظهور برخی از آن ها در تاریخ رسانه ای کشور منحصر به فرد ارزیابی می شوند. غیر از این شبکه های رادیویی و تلویزیونی ده ها نشریه‌ی مطبوعاتی در قالب روزنامه، هفته نامه،‌ ماه نامه و فصل نامه و گاهنامه و... منتشر می شوند که از زمان سقوط طالبان به بعد همچنان رو به افزایش است.

هم اکنون روزنامه هایی مانند انیس، هیواد، اصلاح ، کابل تایمز،اتفاق اسلام و... با بودجه‌ی دولتی منتشر می شوند و روزنامه های دیگری مانند آرمان ملی، ویسا، راه نجات، اراده، چراغ و... به با بودجه‌ی غیر دولتی منتشر می شوند.وچندین هفته نامه معتبر دیگر ازجمله هفته نامه انصاف ، هفته نامه پیام مجاهد ، هفته نامه مشارکت ملی ، هفته نامه کابل و... به طور غیر دولتی ازسوی جریان های مستقل مطبوعاتی پیش برده می شوند وهمچنان خبرگزاری باختر ازسوی دولت و خبرگزاریهای صدای افغان و پژواک که از مطرح ترین رسانه های غیرچاپی خصوصی هستند درافغانستان مشغول فعالیت می باشند.