کتیبه های باستانی
کتیبه های باستانی
کتیبه سرخ کوتل
حینیکه در سال 1957م سنگ نوشته‌ی معروف به « کتیبه‌ی سرخ کوتل» کشف گردید، به دلیل ناآشنا بودن زبان آن، دانشمندان با ضمیر «زبان دیگر» از آن نام می بردند. معنای این اشاره آن بود که این زبان نیز در کنار زبان های ایرانی شرقی، یک زبان دیگر از همان خانواده است. از همین روست که موقعیت این زبان را - هم از نظر جغرافیائی و هم از نظر زبان شناسی- در میان زبان های پشتو و پامیری (چون یدغو و مونجانی) از یک طرف، و زبان های سغدی، پارتی و خوارزمی از سوی دیگر تعیین کردند.
در آن زمان هرگز تصور نمی کردند که این کتیبه نماینده ی زبانی از هر لحاظ بزرگ خواهد بود؛ زیرا در آن سالها و تا سال های آخر قرن بیستم، باور غالب آن بود که پیشینه ی زبان «فارسی دری» به زبان ایرانی میانه‌ی غربی بنام پهلوی ساسانی یا فارسی میانه (پارسیک) می پیوندد. گوئی تا همین اکنون به سخنان ابن مقفع توجه جدی نشده است و إلا اولا ً نباید زبان کتیبه ی سرخ کوتل را ناآشنا می خواندند؛ ثانیاً نمی بایست از ریشه ی دوم (در واقع ریشه ی اصلی) زبان «فارسی دری» غافل می ماندند.
پس از کتیبه‌ی سرخ کوتل، طی پنجاه سال اخیر، اسناد زیادی به زبان نام نهاد باختری بدست آمده است، که تعداد آنها را به یکصد و سی پارچه تخمین نموده اند، اما مهمترین آنان کتیبه های رباطک و یکاولنگ است. زیرا، اینان علاوه برارزش زبان شناسی حاوی نکات مهم تاریخی نیز هستند.
کتیبه رباطک
کتیبه‌ی رباطک در سال 1993م از موضعی بنام رباطک - واقع در غرب سرخ کوتل، در وسط راه پلخمری و ایبک- کشف گردید. این کتیبه بیانگر رویداد های نخستین سال پادشاهی کنیشکا (127م) است. در این کتیبه بعد از توصیف های متعارف از کنیشکا می نویسد: «کنیشکا این فرمان را به زبان یونانی، سپس به زبان «آریاو» (آرینی) صادر کرد.» این جمله ضمن اینکه خبر از آغاز دوره‌ی جاگزینی زبان ملی بجای زبان یونانی می دهد، نام زبان ملی را نیز تذکر می دهد: «آریاو یا آری». بعضی از دانشمندان زبان شناس این تذکر را یک کلی گوئی به معنای ذکر نام خانواده‌ی زبان های هند و ایرانی می دانند؛ اما به نظر بنده این تذکر علاوه برآن معنا خبر از نام زبان بکار رفته در همین کتیبه، کتبیه ها و اسناد بعدی دوره‌ی کوشانی نیز دارد: سپس نام شهر هائی که مفاد این کتیبه به آن جاها فرستاده شده است، تحریر گردیده؛ این شهرها در قلمرو شمال و شمال غرب هند موقعیت دارند. با توجه به همین موقعیت، وسعت تداول زبان مذکور را درآن دوره می توان تصور کرد، چنانکه مرحوم علامه عبدالحی حبیبی زبان بکار رفته در کتیبه‌ی اول الذکر (کتیبه‌ی سرخ کوتل) را «با تمام معانی زبان یک ایزوگلاس (Isogloss) فرهنگی» (یا زبان بین الاقوامی) می خواند.
نکته‌ی تاریخی مهم در کتیبه ی رباطک - برای اولین بار- کشف توالی نسبی شاهان کوشانی به ترتیب ذیل است: کجولا کدفیزس (جد کنیشکا)، و یما تکتو (پدرکلانش)، و یما کدفیزس (پدرش) و کنیشکا.
هر چند در حال حاضر از روی کتیبه ها و دیگر اسناد بدست آمده در مورد وسعت قلمرو تداول زبان باختری کلیاتی را در دست داریم، و در عین حال گفته می توانیم که زبان مسما به زبان باختری، سلف زبان های ایرانی متداول در سرزمین هند، ترکستان شرقی و آسیای میانه نیز هست. بی گمان زمینه های تشکل زبان اردو - در بستر زبان های هندی با مایه گیری از زبان باختری- در پیش از اسلام فراچیده شده است.
کتیبه یکاولنگ
کتیبه‌ی یکاولنگ در سال 1996 میلادی از «تنگ سفیدک» - واقع در سی کیلومتری غرب نَیک، مرکز یکاولنگ- بدست آمده است. سال نگارش این کتیبه را سیمزویلیمز 492 کوشانی= 724 میلادی، و غلام جیلانی داوری 629 میلادی می دانند.
کتیبه 13 سطر است و محتوای آن چنین است: در این سال پادشاه گزن= غزن (گازان) الخیس پسر خراس، این استوپه را همچون یک آبده‌ی مذهبی در دشت «زمگان» (راغ زمنگان) برپا داشت... درآن زمان پادشاهی ترک و پادشاهی عرب (تاجیک) بود، پیشکش های شایسته ی من مورد قبول افتاد.... نام این استوپه «زینالاکا» است.
هیون تسنگ زایر معروف چینی که در سال 630م وارد «فان- ین- نا» (بامیان) شده، آنجا را دارای پادشاه مستقل یافته است. وی سلطنت بامیان را دارای طول 600 میل (شرقاً- غرباً) دانسته که بی تردید یکاولنگ و محل اعمار استوپه‌ی زینالاکا را در بر می گرفته است. هیون تسنگ پادشاه آن وقت بامیان را بودائی و پیرو آئین صغیر می داند. کذا وی در آن سال، هزار راهب را متمکن در مغاره های بامیان می یابد؛ درینصورت اگر قول داوری مبنی بر نقرکتیبه در سال 629 میلادی را صحیح بدانیم، یک سال بعد از اعمار معبد(630م)، یکاولنگ تابع غزنی نبوده و کشور مستقل بوده است. پس الخیس شاه غزنی نه، بلکه شاه محل دیگری بوده است.
کتیبه سرخ کوتل
