احمدعلی کهزاد

احمدعلی کهزاد

احمدعلی کهزاد ( ۱۲۸۷-۱۳۶۲ ش / ۱۹۰۷-۱۹۸۳ م )، از تاریخنگاران و باستان‌شناسان برجسته افغانستان است.
احمدعلی کهزاد فرزند میرزا محمدعلی، در ٨ ثور (اردیبهشت ماه) سال ۱٢٨٧ خورشیدی (٢٨ اپریل ۱۹۰۷ م) در شهر کابل در یک خانوادۀ روشنفکر زاده شد. او از مردم چنداول کابل بود آموزش دورهٔ کودکی را از مکتب خانه سید عبدالحمید آغا شروع کرد و دورهٔ دبیرستان را در مکتب استقلال (در سال ۱۳۰٨) به پایان رسانید.

احمدعلی کهزاد چنان که بعدها از آثار او آشکار می‌شود، بطور حتم زبان عربی را در مدارس تعلیم دیده و از ادبیات آن زبان بهره‌ی فراوان برده بود .احمدعلی قسمتی از آموزش ابتدایی‌اش را در مکتب خافی‌ها و پس از آن در مکتب اتحاد گذرانید و سپس یکی دو سال دوره‌ی‌ متوسطه را در مکتب حبیبیه و جبل‌سراج درس خواند. اما مهم‌ترین دوره‌ی تحصیل وی در دوره‌ی عالی (اعدادی) در لیسه استقلال بود.

احمدعلی، در مکتب استقلال، با استادان فرانسوی و زبان فرانسه آشنا شد و این زبان را به خوبی آموخت و از ادب آن بهره‌ی فراوان برد و بنا بر همین تسلط وی در زبان و ادبیات فرانسه بود که بعد از فراغت از تحصیل، توجه دربار به سوی او جلب شد و در دارالتحریر شاهی، شغل مترجمی به او واگذار شد. علاوه بر این، خصلت‌های پسندیده‌ای او، علت دیگر این انتخاب بود. او در طول تحصیل از مکتب ابتدایی تا لیسه شاگرد ممتاز بود. زبان فرانسه را روان صحبت می‌کرد و به خوبی می‌نوشت. با زبان انگلیسی نیز آشنایی داشت. حسن خلق، برخورد نیکو و آداب درباری را خانواده به او آموخته بود. شغل اداری در دربار، از طرفی او را با رجال سیاسی داخلی و خارجی معاشر ساخت و به بصیرت او به آداب و فرهنگ غربی و سیاست بین المللی افزود و از سوی دیگر، دربار را به استعداد فراوان و کم نظیر او در درک مسایل علمی و فرهنگی و سیاسی بیشتر متوجه ساخت. از همین جهت، پس از دو سال، او را برای انجام وظایف سیاسی در خارج از کشور مناسب دانستند و به وظیفه سکرتری سفارت کبرای افغانستان در ایتالیا به رم فرستادند.

کهزاد در دوران اقامتش در ایتالیا، زبان ایتالیایی و مبانی دانش باستان‌شناسی را فراگرفت که در فعالیت بعدی خود از آن فراوان بهره جست. از طرفی هم، آثار بزرگ باستانی ایتالیا تاثیر عمیق بر وی نهاد و او را بسوی مطالعه و تحقیق در مسایل تاریخ باستانی کشانید.

از اقامت کهزاد در ایتالیا مدتی نگذشت که در اثر بدگمانی مقامات بالایی سفارت، مناسباتش با سفیر وقت بهم خورد و مجبور شد دوباره به وطن برگردد. اما چون جنگ جهانی دوم آغاز شده بود و راه دریای مدیترانه نسبت بمباران کشتی‌ها خالی از خطر نبود، لذا از راه زمینی وارد ایران شد. اما از آنجا که نیت ناپاک سفیر بدرقه راهش بود، با ارسال تلگرامی به کابل نوشت که احمدعلی خان ترک تابعت کرده و به ایران رفته است که به این دلیل، حکومت وقت افغانستان به سفارت افغانستان در ایران هدایت داده بود تا با ورود احمدعلی خان او را تحت الحفظ به افغانستان تسلیم دهند، که چنان هم شد و در نتیجه استاد را از هرات راساً به توقیف خانۀ کابل فرستادند و او یازده ماه حبس را سپری کرد.

استاد کهزاد از سال ۱۳۱۰ عضو انجمن ادبی کابل بود و از جمله اعضای مؤسس آن انجمن نیز بشمار می‌رود." پس از آن، "علاوه بر امور باستان‌شناسی و سرپرستی موزه کابل، عهده‌دار مقام ریاست انجمن تاریخ افغانستان نیز بود که به اثر پیشنهاد خودش در سال ۱۳٢۱ ایجاد شده بود. او مدت تقریباً بـیست سال (تا سال ۱۳٤۰)، این وظیفه سترگ ملی را با علاقه‌مندی فراوان به پـیش برد.
پادشاه افغانستان، محمدظاهرشاه و دو بنی عم وی سردار محمدداود و سردار محمدنعیم به آموخته‌های وسیع این دانشمند در تاریخ افغانستان و کاوش‌های باستان‌شناسی او ارج می‌گذاشتند و در صورت ضرورت ماخذ مورد نیاز را از او جویا می‌شدند.
افزون بر این، استاد کهزاد، عضو انجمن دایرةالمعارف آریانا و نیز انجمن‌های متعدد علمی بین‌المللی بود که از آن میان می‌توان از انجمن جغرافیایی واشنگتن، انجمن شاهی بنگال، انجمن آسیایی فرانسوی شرق اقصی و انجمن روزنامه‌نگاران فرانسه نام برد. او با برخی از موسسات بین‌المللی چون کمیسیون یونسکو در افغانستان، موسسه مطالعات اسلامی روم وغیره همکاری داشت و باری هم دانشگاه سوربن پاریس وی را به عنوان استاد بررسی رسالهٔ یکی از کاندیدهای درجه دکترا که راجع به افغانستان تحقیق می‌کرد، برگزید. البته این انتخاب پس از آن صورت پذیرفت که از سوی دولت فرانسه به دریافت نشان شوالیه نایل آمد.

شخصیت علمی احمدعلی کهزاد، با پنجاه سال کارهای علمی و تحقیقاتی و نگارش کتاب‌ها و آثار بی‌شمار وی در زبان‌های فارسی، پشتو، انگلیسی، فرانسوی و ایتالیای نزد مردم افغانستان و جهان به حدی با اهمیت و با ارزش است، که او را از جمله دانشمندان طراز اول تاریخنگاری و باستان‌شناسی معاصر افغانستان شناخته‌اند؛ زیرا او بود که برای نخستین‌بار در نوشتن تاریخ افغانستان از اساسات و معیارهای علمی کار گرفت.
سرانجام، این پژوهشگر افغان، در روز پنجشنبه سوم قوس (آذرماه) سال ۱۳۶۲ خورشیدی درگذشت و در جوار "زیارت شاه دو شمشیره" به خاک سپرده شد.

کهزاد نخستین دانشمندی است که نقاب از چهره تاریخ کهنسال کشور خاصه عهود پیش از اسلام برداشته و با تالیف آثاری در ین زمینه بر آن جلا و جلوه ویژه و تازه داده است. بحق می‌توان گفت که استاد کهزاد تمام عمر شریف و هم نبیل خود را در راه اعتلای تاریخ وطن وقف کرده و بیش از سنین عمر خود رساله‌های علمی و مقالات تحقیقی نگاشته و بجا گذاشته است. تلاش‌های پی‌گیر و ارزنده این محقق نامدار در راه علم و فرهنگ، احیای مفاخر ملی و ماثر میهنی و روشن ساختن زوایای گذشته‌های دور آریانای کهن و خراسان دوره اسلامی، نام او را در صفحات زرین تاریخ و ادب ما ابدی و جاودان ساخته است.
کهزاد در مدت نزدیک به چهل و پنج سال (۱۳۱۰-۱۳۵۵) از سر برآوردگان پژوهش و تحقیق در زمینه‌های دیرین‌شناسی، تاریخ، جغرافیه تاریخی، و شناخت چهره‌های معروف علم و ادب و سیاست و جز اینها به شمار می‌رفت.

آثار
● کتابها و رساله‌ها:
۱- مسکوکات اقفانستان
٢- تاریخ افغانستان، جلد اول و دوم
۳- بالاحصار کابل و پیش آمدهای تاریخی جلد اول و دوم
٤- رجال و رویدادهای تاریخی
۵- در زوایای تاریخ معاصر افغانستان
۶- افغانستان در پرتو تاریخ، جلد اول، دوم و سوم
٧- لشکرگاه
٨- فروغ فرهنگ
٩- بگرام
۱۰- آریانا
۱۱- تاریخ ادبیات افغانستان
۱٢- افغانستان در شاهنامه
۱۳- غرغشت یا گرشاسب
۱۵- افغانستان چهار راه تمدن و تهذیب (چاپ ناشده)
۱۶- مسکوکات قدیم افغانستان
۱٧- مسکوکات افغانستان در عصر اسلام
۱٨- شاهنامه‌ها و مقایسه میان بعضی پهلوانان آن و اوستا
۱٩- رایان کابلی
٢۰- کنیشکا
٢۱- روابط فرهنگی افغانستان و هند
٢٢- سپرلو
٢۳- درفش ملی جمهوری
٢٤- رهنمای بامیان
٢۵- تایان (چاپ ناشده)
٢۶- گلدستۀ عشق
٢٧- عرف و عادات افغانها
٢٨- رتبیل شاهان
٢٩- کوشانی‌های خورد یا کیداری‌ها
۳۰- امپراتوری کوشان شاهان
۳۱- ممدوحین شاهنامه یا شاهان اولیه آریانا
۳٢- مدنیت اوستایی
۳۳- مدنیت ویدی
۳٤- موزۀ کابل
۳۵- شاه بهار
۳۶- کابل
۳٧- تاریخ برای صنف هفتم
۳٨- از چنگیزتا تیمور
۳٩- منظرۀ افغانستان
٤۰- سرخ کوتل
٤۱- زمان شاه و فعالیت دستگاه استعمار
٤٢- د افغانستان پخوانی تاریخ
٤۳- افغانستان قبل از اسلام (چاپ ناشده- نوشته در محبس)
٤٤- روئین تن و تهمتن در جنگ در وادی هیرمند (نشر نشده)
٤۵- سربن، تهمتن و پشوتن (نشر نشده)
● سفرنامه‌ها:
٤۶- گزارش سفر هیئت کاروان زرد در ۱۳۱۰
٤٧- ٢٨۰۰ مایل . . . 
٤٨- در امتداد کوه بابا و هری رود
٤٩- از سروبی تا اسمار
۵۰- از گلبهار تا سروبی
● درامه‌ها (نمایشنامه‌ها):
۵۱- مردان پاروپامیزاد
۵٢- اسکندر در آریانا (بزبان فرانسوی)
۵۳- اسلام . . . 
● آثار به زبانهای خارجی:
۵٤- Men and Events
۵۵- In the Highlight of Modern History of Afghanistan
۵۶- Guide to Kabul with Nancy Dupree
۵٧- Alexander au Afghanistan
۵٨- Afghanistan Custom ٧ Culture (In Italian)
● ترجمه‌ها:
۵٩- بابر
۶۰- هنر قدیم افغانستان
۶۱- بامیان
۶٢- اسکندر در آریانا
۶۳- صنعت بودائی باختر
۶٤- یونانی‌ها در آریانا (چاپ ناشده)

افزون بر این، استاد کهزاد صدها مقاله بزبان دری و زبانهای خارجی در عرصه تاریخ، ادب، فرهنگ و باستان‌شناسی در دایرةالمعارف آریانا و مجله‌های کابل، آریانا، افغانستان و ژوندون و همچنین در روزنامه‌های اصلاح و انیس به نشر رسانیده است.
 

نمونه شعر او

افغانستان
ای کشــــــور افغـانـســــــتـان
ای ســــــرزمیــــن باســـــتـان
مـهــــــــد فــــــــروغ آریـــــــان
پـایـنــــــده نـامـــت جـــــاودان
پـایـنــــــده نـامـــت جـــــاودان

ای کـشــــــــــور آزادگـــــــــان
ای مـهـبـــــــط فــــــرزانـــــگان
خــاکــت کهــن بختــت جــوان
زی شــــادمـان، زی کـامـــران
زی شــــادمـان، زی کـامـــران

ای مـــرکـز مشــــــرق زمـــین
فـر تـــو با شــــــوکــت قــریــن
کانــون رســــــم راســــــتـیـن 
در پـیـکـــــــر مشـــــــرق روان
در پـیـکـــــــر مشـــــــرق روان

ای قــلـــــب پـــاک آســــــــیـا
ای منـبــــع صــــدق و صـــــفا
خــــاک تــــرا چــــون تــــوتیـــا
در دیــده مـالـــم هــــر زمـــان
در دیــده مـالـــم هــــر زمـــان

حــب تــو باشـــــد دیــن مـــن
عشـــق تـو شــــد آئیـن مـــن
ای مــــادر شـــــیـریــــن مـــن
ای کشـــــور بـا عـز و شـــــان
ای کـشــــور بـا عـز و شـــــان

افــغـانـــی افـــــغـان دیــــــــار
آزاده ای در کـــهســـــــــــــــار
دارم بنــــامــــــت افــتـــخـــــار
تـا زنــده باشــــــم در جــهـان
تـا زنــده باشــــــم در جـهــان

تـــا پـــرچـــم فـتــــح و ظـفــــر
محـــــراب و مـنـــبــر را بـبــــــر
دارد عقـــــابـی جـــــلـوه گـــر
در مـطلــع مـشـــــرق عـیـــان
در مـطلــع مشــــــرق عـیـــان